Ερωτικά επιγράμματα

Ερωτικά επιγράμματα

Νοεμβρίου 28, 2009 από συκοφάγος
Ιδού η ισχνή Διόκλεια, ομοίωμα άσαρκης Αφροδίτης,
αλλά με τρυφερότητα και χάρες προικισμένη.
Θα πέσω επάνω στο άυλο στήθος της, κι όπως δεν θα απομένει
τίποτε ανάμεσά μας, θα βρεθώ πλάι στη ψυχή της.
.
Την ισχνην Διόκλειαν, ασαρκοτέρην Αφροδίτην
όψεαι, αλλά καλοίς ήθεσι τερπομένην.
Ου πολυ μοι το μεταξύ γενήσεται, αλλ’ επί λεπτά
στέρνα πεσών ψυχής κείσομαι εγγυτάτω.

………………………………………………. Μάρκος Αργεντάριος [ ~ 1ος αιώνας μ.Χ.]

.




IN BED THE KISS – TOULOUSE LAUTREC [η εικονα από εδώ]



Το επίγραμμα είναι είναι λογοτεχνικό είδος υπερχιλιετούς διάρκειας. Πρόκειται για σύντομα και ευσύνοπτα έμμετρα κείμενα, που αρχικά βρίσκονταν χαραγμένα πάνω σε μια σκληρή επιφάνεια. Στην αρχαϊκή περίοδο τα επιγράμματα ήταν είτε επιτύμβια, δίνοντας πληροφορίες σχετικά με το νεκρό, είτε αναθηματικά, με σκοπό να ονομάσουν τον αναθέτη ή την τιμώμενη θεότητα. Με την πάροδο του χρόνου ωστόσο απόκτησαν ποικίλο περιεχόμενο και μπορουσαν να είναι ερωτικά, να αφορουν έργα τέχνης, να ειναι ακόμη και σκωπτικά.

.
Ως αγουρίδα μού ειπες όχι, ώριμη ρώγα ούτε που σε ειδα,
τουλάχιστον μη μου αρνηθεις μια γευση από σταφίδα.
.
Όμφαξ ουκ επένευσας.ότ’ ής σταφυλή,παρεπέμψω.
μή φθονέσης δούναι κάν βραχύ τής σταφίδος..
.
……………………………………………………….. . ..Ανώνυμος
.


"Επιτύμβιο" του Γ. Μοραλη

Ο σκοπός κι ο προορισμός του επιγραμματος προσδιόρισε τη μορφή του και το καθόρισε στα βασικά του στοιχεία από πολύ νωρίς. Αφου θα χαρασόταν σε περιορισμενη επιφάνεια, πολύ συχνά μικρή, έπρεπε να ειναι σύντομο. Τα περισσότερα δεν ξεπερνούσαν του 6 στίχους. Σε αυτό το συντομο μέγεθος έπρεπε να ειναι και περιεκτικό. Ο δημιουργός του συνεπώς έπρεπε να ειναι δεξιοτέχνης. Αναλογα μάλιστα το είδος του επιγράμματος αλλαζε και το μέτρο στο οποίο ήταν γραμμένο. Πολύ σύντομα αυτή η απαιτητική κατηγορία της ποίησης απόκτησε ιδιαίτερη λάμψη, και μετατράπηκε σε πεδίο επίδειξης της ικανότητας των ποιητών. Με τον καιρό το χαραγμα κατέληξε να ειναι “επώνυμο”, να φέρει δηλαδή και να διασώζει το όνομα του δημιουργού του, και καποιες φορές [λιγες ειναι η αλήθεια] και μέσα στο ίδιο το κείμενο. Σιγά σιγά το είδος απέκτησε αναγνωρίσιμους εκφραστικούς τρόπους, τυπικές εκφράσεις, ξεχωριστά θεματικά στοιχεία και μοτίβα από τα άλλα είδη της ποίησης [όπως το επος, η ελεγεία, κ.α].

Στα ελληνιστικά πια χρόνια το επίγραμμα εχει αυτονομηθεί και διακριθεί τόσο πολύ ως ποιητικό είδος, που “κατεβαίνει” από την χαραγμενη επιφάνεια και αποκτά προφορική μορφή. Η πορεία που έχει διανυσει μέσα στους αιώνες ειναι μεγαλη. Απο την χρησιμότητά του ως επιτυμβιας απλής πληροφορίας, καταλήγει να ειναι μια φιλοσοφική, λογοτεχνική και αισθητική [αυτ]αξία. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. διαμορφώνονται οι πρωτες συλλογές. Από κει και πέρα τα επιγράμματα θα γράφονται, θα καταγράφονται και θα ανθολογούνται χωρίς ποτέ να γνωρίσουν την πέτρα, το μαρμαρο ή το κεραμικό.

.
Λουζόταν η ασημόποδη παρθένα και τα ωριμα μήλα
των απαλότατων μαστών της τη δροσιά ρουφούσαν.
Κι οι ολοστρόγγυλοι γλουτοί της σε άμιλλα κυκλοδρομούσαν,
καθώς το δερμα, σαν νερό καθάριο, αναρριγούσε.
Και τεντωμένο το ένα χέρι της έσκεπε τα καμπύλα
του Ευρώτα της -όχι ολον, μόνο όσον μπορούσε.
.
Παρθένος αργυρόπεζος ελούετο,χρύσεα μαζών
χρωτί γαλακτοπαγεί μήλα διαινομένη.
πυγαί δ’ αλλήλαις περιηγέες ειλίσσοντο,
ύδατος υγροτέρω χρωτί σαλευόμεναι.
τόν δ’ υπεροιδαίνοντα κατέσκεπε πεπταμένη χείρ
ουχ όλον Ευρώταν,αλλ’ όσον ηδύνατο.
.
………………………. ….Ρουφίνος [~ 2ος αιώνας π.Χ.]
.

.
Μια κατηγορία επιγραμμάτων είναι τα ερωτικά. Τα συμπεράσματα που μπορουν να συναχθούν απο την εξέταση της κατηγορίας αυτής ειναι επισφαλή, όπως επισφαλής ειναι αλλωστε καθε βεβαιότητα στον Ερωτα. Οι στιχοι μιλάνε για όλες τις εκδοχές του: για τους τραυματίες έρωτες, τους ανομολόγητους πόθους, τα ανεκπληρωτα ταματα, τα επι γης θαματα, της σάρκας τα ξοδέματα, τις ανομες νυχτες , τον ομόφυλο έρωτα, τον παιδόφιλο, τον πλατωνικό, τον αγοραίο. Και η λίστα δεν εχει δεν έχει αρχίσει καν να γράφεται…


“Ξαπλωμένο γυμνο “, 1917, Α. Modigliani
Αλλά ποιος μιλάει κάθε φορά στο επίγραμμα και σε ποιον αναφέρεται, δεν ειναι εξακριβωμένο. Ονόματα, ναι υπάρχουν πολλά, αλλωστε όπως είπαμε πολλά απο τα επιγραμματα ειναι επώνυμα. Συνεπως, ναι, τα ονοματα ειναι πολλά, ίσως όσα και τα προσωπεία… Πότε ομως μιλάει ο ποιητής, πότε ο παραγγελιοδότης; Πότε το όνομα στο στιχο ειναι αληθινό και πότε κρυβεται από κάτω κάποιο άλλο; Πότε στο όνομα μιας εταίρας δεν χωρεί, εκει κάπου αναμεσα στα γραμματα, το όνομα κάποιας παντρεμένης ή καποιας απροσιτης κόρης; Πόσες φορές αλήθεια δεν εχουμε να κανουμε με ονοματα υποκατάστατα…

.
Λάμψε, νυχτερινή, δικέραστη, φιλεύωχη Σελήνη,
λάμψε μέσα από τις γρύλιες των παραθυριών γλιστρώντας.
το φως σου ας λούσει την ξανθη Καλλίστιον -κι αν, αθάνατη ως είσαι,
θωρείς τα μυστικά των εραστών, ποιός θα σε ψέξει;
Ξέρω, Σελήνη, μακαρίζεις και τους δυο, κι εμέ κι εκείνη:
και τη ψυχή σου ο Ενδυμίων είχε κάποτε αναφλέξει.
.
Νυκτερινή, δίκερως, φιλοπάννυχε, φαίνε, Σελήνη,
φαίνε δι ευτρήτων βολλομένη θυρίδων.
αυγαζε χρυσέην Καλλίστιον, ες τα φιλεύντων
έργα κατοπτέυειν ου φθονος αθανάτη.
ολβίζεις και τηνδε και ημέας, οίδα, Σελήνη,
και γαρ συ ψυχήν έφλεγεν Ενδυμίων.

………………………………………………………….Φιλόδημος [ 1ος αιώνας π.Χ. ]



Ερυθρόμορφη κύλικα, ~6ος αιώνας π.Χ, Ζευγαρια Εραστών



.
Κάποια από τα κείμενα διακρίνονται για τον λυρισμό τους, κάποια άλλα για τον αισθησιασμό τους, σε κάποια τονιζεται έντονα η οδύνη της ερωτευμένης ψυχής, ενώ άλλα ξεχωρίζουν για την τολμηρότητα των εικόνων και των εκφράσεων. Οι προσπαθειες ωστόσο των μελετητών να συγκροτήσουν βασει του συνόλου έργου μια εικόνα του Ερωτα των εποχών εκεινων δεν ευδοκιμεί. Δεν ειναι σαφές το μερίδιο της ποιητικής μυθοπλασίας του ερωτα. Ακόμα κι όταν η ερωτική επιγραμματική ποίηση εγκατέλειψε την τριτοπρόσωπη γραφή κι εγινε πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Και δεν πρέπει να μας διαφεύγουν [για να ικανοποιήσω και τον φίλο μου τον Τσαλ] κι άλλες διαστάσεις του θεματος όπως οι κοινωνικές-ταξικες: κάποια απο τα επιγράμματα γράφηκαν για να απαγγελθούν στα συμπόσια, παρουσία των εταίρων. .
.
Ευτόρνευτο, ολοστρόγγυλο, μονόλαβο, λεπτό κανάτι
ψηλαύχενο, που φλυαρεις απ’ το στενό σου στόμα,
του Βάκχου, των Μουσών, της Κύπρης δουλικό χαριτωμένο,
γλυκόγελη, τερπνή των συμποσίων μου οικονόμα,
γιατί μεθάς με μένα έτσι στεγνό; με μένα μεθυσμένο
γιατί στεγνό; Είσαι ως συνδαιτυμόνας μόνο απάτη.
.
Στογγύλη, ευτόρνευτε, μονούατε, μακροτραχυλε,
υψάυχην στεινώ φθεγγομένη στόματι,
Βάκχου και Μουσέων ιλαρή λάτρι και Κυθερείης,
ηδυγελως, τερπνή συμβολικών ταμίη,
τιφθ’ , οπόταν νήφω, μεθύεις συ μοι, ην δε μεθυσθώ,
εκνήφεις; αδικείς συμποτικήν φιλίην.
.
……………………………………………………..Ανώνυμος
.

Το σύνολο των διασωθέντων επιγραμμάτων, των ερωτικών και των άλλων κατηγοριών, βρίσκεται συγκεντρωμένο σε δυο μόνο βυζαντινές συλλογές που έφτασαν ως τις μερες μας, και που με τη σειρά τους συγκροτήθηκαν βασισμένες σε παλαιότερες [την υπαρξη ομως των οποίων γνωρίζουμε μόνο έτσι, εμμεσα]. Ενα από τα σημαντικότερα έργα της αρχαίας και μεσαιωνικής ελληνικής γραμματείας ειναι η συγκρότηση της Παλατινής [ή Ελληνικής] Ανθολογίας [10ος αιωνας μ.Χ.] , μιας συλλογής επιλεγμένων κειμένων από το 7 αιώνα π.Χ. και μετά, που πήρε το όνομά της από την Παλατινή Βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης όπου εντοπίστηκε το χειρόγραφο. Η δευτερη συλλογή οφείλεται στον σημαντικό λόγιο της πρώιμης Παλαιολόγειας Αναγέννησης, τον μοναχό Μαξιμο (Μανουηλ) Πλανούδη [~ 1260-1310]. Η συλλογή αυτή ειναι μικρότερη από την Παλατινή Ανθολογία και ειναι επιβαρυμένη από τις προσωπικές παρεμβάσης του συλλογέα, ο οποίος πέραν της συγκρότησής της προχώρησε σε “βελτιώσεις” των επιγραμμάτων με περικοπές, διορθώσεις ή συμπληρωσεις, βάσει της ατομικής του σεμνοτυφίας και των αισθητικών προτιμησεων της εποχής.

.
υ.γ. : για τα αναφερόμενα επιγράμματα χρησιμοποιηθηκε η μετάφραση του Νίκου Χ. Χουρμουζιάδη, που τη θεωρώ καλυτερη για τα συγκεκριμένα. Για να μπορέσει όμως καποιος που δεν ειναι εξοικειωμένος με την αρχαία γλώσσα να καταλάβει την ομορφιά των στίχων θα πρέπει να αντιπαραβάλει μεταφράσεις, καθώς μία μονη αποτελεί απλώς εκδοχή του επιγράμματος. Για την οικονομία του χώρου δεν μπορούσα να το κάμω. Όποιος/α ενδιαφέρεται, ωστόσο, μπορεί να πάει εδώ, όπου υπάρχουν τρεις διαφορετικές μεταφράσεις για το ίδιο επιγράμμα.
..
.
Η ανάρτηση είναι αφιερωμένη στο φίλο Τσαλαπετεινό του blogspot, για την επιλογή της μουσικής που συνοδεύει τούτο το κείμενο. Όταν τον ρώτησα “μα γιατί αυτή ειδικά την μουσική;” μου απάντησε ”με τετοιο κατεβατό που έγραψες θες κατις που να κρατά Ωρες!”
Του στέλνω την αγαπη μου.

.

Πηγές

Ανθολογία Ελληνική, τομ. 2, ” Παλατινή Ανθολογία, Βιβλίο Ε’ : Ερωτικά επιγραμματα“, εκδ. Κάκτος, 2003

Λαζανάς Β., “Τα αρχαία ελληνικά ερωτικά επιγράμματα”, εκδ. Παπαδήμα, 1992

Λεντάκης Α., “500 ποιήματα από την Παλατινή Ανθολογία“, εκδ. Δωρικός, 1993

Χουρμουζιάδης Ν. Χ. (Επιμ. – Μτφρ.), “Παλατινή Ανθολογία. Ερωτικά Επιγράμματα“, εκδ. στιγμή, 1999

http://www.poiein.gr/archives/2435/index.html

http://www.sarantakos.com/language/par-fileis.html

http://el.wikipedia.org/wiki/Παλατινή_Ανθολογία

http://www2.egiklopedia.gr/imeportal/forms/filePage.aspx?lemmaId=5200

.